मका पिकाचे व्यवस्थापन

जमीन / माती 

• मातीचा प्रकार: मध्यम काळी, गाळाची, योग्य निचरा होणारी माती.
• pH: 5.5 ते 7.5 (तटस्थ ते किंचित आम्लीय).
• तयारी: चांगल्या नांगरटीनंतर 2-3 कुळवाच्या साहाय्याने जमीन भुसभुशीत करावी.

बियाणे

अ) संकरित वाण : डेक्कन-१o३, १o५, गंगा-११, त्रिशुलता, जे.के. २४९२, प्रो-३१0,३११,३१२, बायो-९६८१, सिडटेक-२३२४, के.एच.९४५१, बायो-९६३७, एच.क्यू.पी.एम-५, सरताज, राजर्षी, एच.क्यू.पी.एम-७

ब) संमिश्र वाण : आफ्रिकन टॉल, मांजरी, किरण, पंचगंगा, करवीर

• एकरी उत्पन्न: 20-25 क्विंटल (हायब्रीडवर अवलंबून).
• विशेष बाब: अंकुरण चांगले होण्यासाठी निवडलेल्या बियाण्यांवर प्रक्रिया करावी.

संकरित वाण मका पिकांचे उत्पादन क्विंटल / हेक्टरी

वाणाचे नाव	उत्पादन (क्विं.)	वाणाचे नाव	उत्पादन (क्विं.)
डेक्कन-103	60-65	बायो-9681	70-75
डेक्कन-105	65-70	सिडटेक-2324	65-70
गंगा-11	55-60	के.एच. 9451	70-75
त्रिशुलता	60-65	बायो-9637	65-70
जे.के. 2492	70-75	एच.क्यू.पी.एम-5	70-75
प्रो-310	75-80	सरताज	60-65
प्रो-311	70-75	राजर्षी	55-60
प्रो-312	65-70	एच.क्यू.पी.एम-7	70-75

संमिश्र वाण मका पिकांचे उत्पादन क्विंटल / हेक्टरी :

वाणाचे नाव	उत्पादन (क्विं.)
आफ्रिकन टॉल	50-55
मांजरी	55-60
किरण	50-55
पंचगंगा	60-65
करवीर	55-60

मागील पिकाचे बेवड

सोयाबीन, भुईमूग, किंवा हरभरा यांच्या काढणीनंतर मका लागवड करणे फायदेशीर.

आंतरपिके
मका पिकामध्ये खरीप हंगामात काही आंतरपिके घेता येतात. त्यात उडीद, मूग, चवळी, सोयाबीन, भुईमूग, तूर यांचा समावेश होतो.

विशेष काळजी:

बियाण्याला 2 ग्रॅम कॅप्टन किंवा थायरम प्रति किलोने प्रक्रिया करावी.

उगमक्षमता 90% पेक्षा जास्त असावी.

जैविक खत व्यवस्थापन

• गांडूळ खत: प्रति एकर 2-3 टन.
• जीवामृत: 200 लिटर प्रति एकर दराने फवारणी.
• निंबोळी अर्क: मातीमध्ये मिसळल्याने कीड नियंत्रण आणि मातीची उर्वरता सुधारते.

खत व्यवस्थापन

वाढीच्या कालावधीनुसार द्यायचा डोस:

टप्पा	नत्र (N)	स्फुरद (P)	पालाश (K)
लागवडीपूर्वी	60 किग्रॅ	40 किग्रॅ	40 किग्रॅ
25-30 दिवसांनी	30 किग्रॅ	-	-
45-50 दिवसांनी	30 किग्रॅ	-	-

कीड व रोग प्रतिबंधात्मक सापळे

• फेरोमोन सापळे: फॉल आर्मीवर्मसाठी 5-6 सापळे प्रति एकर.
• प्रकाश सापळे: संध्याकाळी कीड नियंत्रणासाठी बसवावे.

कीड व रोग नियंत्रण (रासायनिक आणि जैविक)

जैविक उपाय:

• निंबोळी अर्क 5%.
• ट्रायकोडर्मा वापरून जमिनीतील रोगांवर नियंत्रण.

रासायनिक उपाय:

• फॉल आर्मीवर्मसाठी क्लोरँट्रॅनिलिप्रोल 18.5% एससी 150 मिली प्रति हेक्टर फवारणी.
• पानावरील डागांसाठी कार्बेन्डाझिम 0.1% फवारणी.

काढणी व्यवस्थापन

• काढणीचा योग्य वेळ: कणसावरील दाणे कठीण झाल्यावर (120-130 दिवसांनी).
• पध्दत: कणसे हाताने तोडून सावलीत वाळवून भरडणी करावी.

प्रक्रिया उद्योग

• स्टार्च उत्पादन.
• अन्नधान्य व पशुखाद्य तयार करणे.
• औद्योगिक उपयोग (ग्लू, बायोफ्यूल).

शासकीय योजना

• प्रधानमंत्री पीक विमा योजना: पीक नुकसानीसाठी विमा संरक्षण.
• राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियान: सुधारित बियाणे व खते यासाठी अनुदान.
• शेतकरी प्रशिक्षण कार्यक्रम: कृषी विभागाद्वारे तांत्रिक मार्गदर्शन.

माझीशेती योजना 

• GREET अवॉर्ड 
• लागणी पासून काढणी पर्यंत मार्गदर्शन 
• काढणी पश्चात विक्री व्यवस्थापन 

रब्बी ज्वारी (शाळू) लागवड माहिती

जमिनीची निवड: 

• प्रकार: मध्यम ते भारी, पाणी धरून ठेवणारी, चांगली निचरा होणारी जमीन निवडावी.
• pH: ६.५ ते ८.५ असलेली जमीन चांगली.
• तयारी: जमिनीत दोन वेळा नांगरणी करून कुळवाच्या साहाय्याने भुसभुशीत करावी.

हवामान व हंगाम:

• रब्बी ज्वारीसाठी थंड हवामान पोषक असते.

लागवडीचा योग्य कालावधी:

• सप्टेंबर अखेर ते ऑक्टोबरच्या पहिल्या आठवड्यात लागवड करा.

बियाणे निवड 

अ.नं.	उपयोग	वाण
१	कडबा उत्पादन	फुले चित्रा, मालदांडी, फुले यशोदा, CSV-22, परभणी ज्योती CSV-18, फुले वसुधा, RSV-1006
२.	कोरडवाहू, कमी पाणी / दुष्काळग्रस्त भागासाठी	फुले चित्रा, फुले माऊली, मालदांडी, सिलेक्शन-3, फुले अनुराधा
३.	रोग प्रतिकारशक्ती	फुले चित्रा, फुले माऊली, मालदांडी, फुले यशोदा, परभणी ज्योती, फुले वसुधा, RSV-1006, सिलेक्शन-3, फुले अनुराधा
४.	माझीशेती शिफारस	फुले चित्रा, मालदांडी

बियाण्याचे प्रमाण व प्रक्रिया:

• बियाण्याचे प्रमाण:
  • खरिप: १०-१२ किलो/हेक्टर
  • रब्बी: ८-१० किलो/हेक्टर

बीज प्रक्रिया

गंधक (३०० मेश) ४ ग्रॅम प्रति किलो आणि पेरणी थायोमेथोक्‍झाम (७० टक्के) ३ ग्रॅम प्रतिकिलो अशी बीजप्रक्रिया करावी. अधिक माहितीसाठी इथे क्लिक करा. 

पेरणी 
१ सप्टेंबर ते १५ ऑक्‍टोबरपर्यंत शेवटचा कालावधी (०१ ते १० ऑक्टोबर) सर्व बाजूने फायदेशीर ठरतो. 

आंतर / मिश्रपीक 

करडई या पिकाची माहितीसाठी येथे क्लिक करा. 

अधिक थंडीमुळे करडई चे चांगले उत्पादन होते. वातावरणातील या संतुलणाचा विचार केला तर रब्बी ज्वारी आणि करडई यांचे ४:४ किंवा ६:३ या प्रमाणात मिश्र पीक घ्यावे.

लागवड पद्धत:

• आंतर अंतर: ओळींमध्ये ४५ सें.मी. आणि दोन रोपांमधील अंतर १५ सें.मी. ठेवावे.
• लागवड पद्धत: पेरणीसाठी सपाट वाफे किंवा सरी-वरंबा पद्धत वापरावी.

खत व्यवस्थापन 
पेरणीपूर्वी ७५० किलो शेणखत अधिक २० किलो नत्र प्रति हेक्‍टरी द्यावे. 

अ.नं.	पिक	खत मात्रा
१	जिरायती ज्वारी	४० किलो नत्र, २० किलो स्फुरद पेरणी बरोबर
२.	बागायती ज्वारी	८० किलो नत्र, ४० किलो स्फुरद व ४० पालाश

यापैकी अर्धे नत्र व पूर्ण स्फुरद आणि पालाश पेरणीवेळेस व अर्धेनत्र ३५ ते ४० दिवसांनी पाण्याच्या पाळीबरोबर द्यावे.

पाणी व्यवस्थापन 

अ.नं.	पाणी	पिक स्थिती	दिवस
१	पहिले	जोमदार वाढीच्या अवस्थेत	पेरणी नंतर २५-३० दिवसांनी
२.	दुसरे	ज्वारी पोटरीत असताना	पेरणीनंतर ५० ते ५५ दिवसांनी
३.	तिसरे	ज्वारी फुलोऱ्यात असताना	पेरणीनंतर ७०-७५ दिवसांनी
४.	चौथे	कणसात दाणे भरताना	पेरणीनंतर ९० ते ९५ दिवसांनी

तण व्यवस्थापन:

• पहिल्या १५-२० दिवसांत तणांची वाढ वेगाने होते.
• पहिली निंदण: १५ दिवसांनी करा.
• दुसरी निंदण: ३० दिवसांनी करा.
• रासायनिक तणनाशके:
  • अॅट्राझीन @ ०.५ किलो/हेक्टर लागवडीच्या ३-४ दिवसांत फवारा.

कीड-रोग नियंत्रण 

1. पाने खाणारी अळी:
   • उपाय: क्लोरपायरीफॉस @ २० मिली/१० लिटर पाण्यात फवारणी.
2. कणसावरील माशी:
   • उपाय: थायामेथोक्साम @ ५ ग्रॅम/१० लिटर पाण्यात फवारणी.

महत्त्वाचे रोग:

1. करपा रोग (Leaf Spot):
   • उपाय: मॅन्कोझेब @ २५ ग्रॅम/१० लिटर पाण्यात फवारणी.
2. कवकजन्य रोग:
   • उपाय: कार्बेन्डाझिम + मॅन्कोझेब यांचे मिश्रण.

कणसावरील चिकटा

वातावरणातील थंडीचे प्रमाण वाढल्यास ज्वारीवर चिकट्याचा प्रादुर्भाव होऊन उत्पादनात मोठी घट होते.

रोगाची लक्षणे-

कणसाच्या फुलाच्या गुच्छांतुन मधासारखा चिकट द्रव स्त्रवून संपूर्ण कणीस काळे पडते. परागीकरण न केलेले मादी वाण संपूर्णपणे या रोगास बळी पडून दाणे भरण्यावर विपरीत परिणाम होतो.

रोगाचे नियंत्रण- 

◆ बांधावरील दुय्यम पोशिंदा वनस्पती (उदा. बहुवार्षिक गवत) नष्ट कराव्यात.

◆ पीक ५०% फुलोरावस्था सुरु झाल्यानंतर पंधरा दिवसांच्या अंतराने थायरम २ ग्रॅम किंवा कार्बेन्डाझिम १ ग्रॅम प्रतिलीटर पाण्यातून फवारावे. वरील फवारणी गरजेनुसार करावी.

काढणी:

• योग्य वेळ:
  • पीक १२०-१२५ दिवसांत तयार होते.
  • कणसावरील दाणे कडक होऊन चमकदार दिसतात.
• कापणीची पद्धत:
• हत्यारांनी कणसे काढून सुकवून मळणी करा.

उत्पादन:

• सरासरी उत्पादन:
  • धान्य: २०-२५ क्विंटल/हेक्टर
  • चारा: ३०-४० टन/हेक्टर

बिजप्रक्रिया (Seed Treatment) कशी करावी?

  

बियाण्याची प्रक्रिया म्हणजे पीक उगवणीपूर्वी बियाण्यांना विविध रसायने, जैविक घटक किंवा पोषक घटकांमध्ये भिजवून किंवा पावडर लावून त्यांच्या उगवणशक्ती वाढवणे व रोग, कीड यांपासून संरक्षण करणे.

बिजप्रक्रियेचे उद्दिष्टे:

1. बियाण्याचे उगम क्षमता वाढवणे.
2. बियाण्याला बुरशी, कीड, जिवाणू व इतर आजारांपासून संरक्षण देणे.
3. पिकांची सुरुवातीची जोमदार वाढ होण्यास मदत करणे.
4. मातीतील पोषक तत्त्वांचा प्रभावी वापर होण्यास मदत करणे.

---

बिजप्रक्रियेचे प्रकार:

1. रासायनिक प्रक्रिया (Chemical Seed Treatment):

• बुरशी व जिवाणूजन्य रोगांपासून संरक्षणासाठी रासायनिक द्रव्यांचा वापर केला जातो.
• उदाहरणे:
  • थायरम / कार्बेन्डाझिम: 2.5 ते 3 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
  • कॅप्टन: 2.5 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
  • क्लोरोपायरीफॉस (कीड नियंत्रणासाठी): 2 मिली प्रति किलो बियाणे.

2. जैविक प्रक्रिया (Biological Seed Treatment):

• बियाण्यांना जैविक घटकांमध्ये प्रक्रिया केली जाते, ज्यामुळे मातीतील पोषकद्रव्ये सुधारण्यास मदत होते.
• उदाहरणे:
  • त्रायकोडर्मा: 4 ते 5 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
  • रायझोबियम (डाळींच्या पिकांसाठी): 250 ग्रॅम प्रति 10 किलो बियाणे.
  • फॉस्फोबॅक्टेरिया: फॉस्फरस उपलब्धतेसाठी वापरले जाते.
  • जैविक जिवाणू संवर्धनासाठी अझोस्पिरिलम किंवा पीएसबी @ ५ ग्रॅम/किलो बियाण्यावर प्रक्रिया करा.

3. मायक्रोन्युट्रिएंट प्रक्रिया (Micronutrient Treatment):

• बियाण्याला झिंक, बोरॉन, मॉलिब्डेनमसारख्या पोषक घटकांमध्ये भिजवून प्रक्रिया करणे.
• पद्धत:
  • बियाण्यांना 0.1% झिंक सल्फेट किंवा 0.05% मॉलिब्डेनम द्रावणात 12 तास भिजवावे.
    

4. प्राकृतिक प्रक्रिया (Indigenous Treatment):

• घरगुती पद्धतीने बियाण्यांना प्रक्रिया केली जाते.
• उदाहरण: गाईचे शेण व गोमूत्र (50:50 मिश्रण) मध्ये भिजवून वाळवणे.

---

बिजप्रक्रियेची पद्धत:

1. बियाण्याची निवड:

   • काडीकचरा, तुटलेली व खराब बियाणे काढून टाकावीत.

2. मिश्रण तयार करणे:
   • लागणारे रसायन/जैविक घटक व योग्य प्रमाण पाण्यात मिसळून घ्या.

3. बियाणे प्रक्रिया:

   • बियाण्यांना द्रावणात 30 मिनिटांपासून 12 तासांपर्यंत भिजवावे (प्रकारानुसार).
   • किंवा रसायन/जैविक घटक थेट बियाण्यांवर पसरून नीट मिसळावे.

4. वाळवणे:

   • प्रक्रिया झालेल्या बियाण्यांना सावलीत वाळवून पेरणीसाठी तयार करावे.

---

महत्त्वाच्या सूचना:

• रासायनिक प्रक्रिया केल्यानंतर जैविक प्रक्रिया करू नये.
• बियाणे प्रक्रिया केल्यानंतर लगेच पेरणी करावी.
• सुरक्षेसाठी ग्लोव्हज, मास्क वापरावे.

उदाहरण:

• सोयाबीनसाठी:
  1. प्रथम थायरम 3 ग्रॅम प्रति किलोने प्रक्रिया.
  2. नंतर रायझोबियम व फॉस्फोबॅक्टेरिया यांचे मिश्रण लावावे.

निष्कर्ष:

बिजप्रक्रिया केल्याने उगवणशक्ती सुधारते व उत्पादनवाढ होते. शिवाय, रोग व किडींच्या प्रादुर्भावाला आळा घालता येतो.

शेतकऱ्यांना ५० टक्के अनुदानावर कीटकनाशके

*माझीशेती कृषिवार्ता : शेतकऱ्यांना ५० टक्के अनुदानावर कीटकनाशके*(20160805)
- संतोष तनपुरे

खरीप पिके वाढीच्या अवस्थेत रोग व किडीचा प्रादुर्भाव नियंत्रणासाठी *५० टक्के अनुदानावर कीटकनाशकांचे वाटप* करण्यात येणार आहे.
*कडधान्य* पिकांसह दुय्यम पिकांच्या पीक संरक्षणासाठी *राष्ट्रीय अन्नसुरक्षा अभियानातून* हा कार्यक्रम राज्यातील सर्व जिल्ह्यांत राबविण्यात येणार आहे. तर विदर्भातील पाच जिल्हे, नाशिक, पुणे, सातारा या जिल्ह्यांत भात पिकांच्या संरक्षणासाठी कीटकनाशके देण्यात येणार आहे.
*राष्ट्रीय गळीत धान्य अभियानातून* भुईमूग, सोयाबीन, करडई, जवस, तीळ या पिकांच्या संरक्षणासाठी रासायनिक व जैविक कीटकनाशकांसाठी 50% अनुदान देण्याची तरतूद केली आहे.
*क्रॉपसॅप* अंतर्गत कापूस, सोयाबीन, भात, तूर या पिकांना सर्व कीटकनाशके ५० टक्के अनुदानावर दिली जाणार आहे.

*लाभार्थी निवड*
अभियानांतर्गत निवडलेल्या पिकांच्या प्रकल्पाच्या *शेतकरी गट, शेतकरी कंपन्यातील शेतकऱ्यांना या कीटकनाशकांचा लाभ मिळणार* आहे. त्यासाठी संबंधित तालुका कृषी अधिकारी यांच्याशी संपर्क साधावा.

सोयाबीन बीजोत्पादनाची प्रक्रिया

बीजोत्पादन कार्यक्रम घेण्यासाठी मूलभूत किंवा पायाभूत बियाणे आवश्यक असते. बियाण्याचे प्रमाणीकरण खालील अवस्थांमधून पार पाडले जाते.

१) क्षेत्राची निवड -
बीजोत्पादन कार्यक्रम घेण्यापूर्वी शेतकऱ्यांनी बीजोत्पादन क्षेत्राची मंजुरी घ्यावी. मागील वर्षी सोयाबीन घेतलेल्या क्षेत्रात बीजोत्पादन कार्यक्रम घेऊ नये. निवडलेले क्षेत्र शक्यतो रस्त्यालगत असावे. ओलिताची सोय असावी. जेवढ्या क्षेत्रासाठी बियाणे वाटप केले असेल, तेवढेच क्षेत्र तपासणीकरिता स्वीकारले जाते.

२) विलगीकरण (आयसोलेशन) -
प्रत्येक जातीवर त्याच पिकाच्या वर्गातील इतर वाणांचे परागसिंचन होऊ नये म्हणून बीजोत्पादन क्षेत्राभोवती ठराविक अंतर मोकळे ठेवले जाते. यास विलगीकरण अंतर असे म्हणतात. सोयाबीन हे. १०० टक्के स्वपरागसिंचित असल्यामुळे विलगीकरण अंतर फक्त तीन मीटर ठेवावे लागते.

३) बीजोत्पादन क्षेत्राची तपासणी -

• बीज प्रमाणीकरण यंत्रणेकडून सोयाबीन पिकाच्या दोन तपासण्या कराव्यात. पहिली तपासणी पीक फुलावर येतेवेळी (३५ ते ४० दिवस) व दुसरी तपासणी पिकाची काढणी/ कापणी अगोदर करावी.
• भेसळ काढणे - मुख्य पिकातील इतर सोयाबीन जातींची झाडे वेळेवर काढणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. त्यासाठी बीजोत्पादकांनी पेरणीपूर्वी अथवा पेरणी केल्यानंतर १५ दिवसांत आपले क्षेत्र फी भरून बीज प्रमाणीकरणासाठी नोंद करून घ्यावे. तसेच पीक फुलावर येण्याच्या अगोदर संबंधित अधिकाऱ्यांशी संपर्क साधावा म्हणजे भेसळ ओळखणे व ती काढणे याबाबतचे प्रात्यक्षिक ज्ञान संबंधित अधिकारी देऊ शकतील.
• पीक वाढीच्या काळात बीजोत्पादन क्षेत्राची तपासणी करून फुलांचा रंग, खोड व फांद्यांवरील लव, शेंगाचा केसाळपणा वाढीचा प्रकार व फुलोऱ्याचा कालावधी इ. गुणधर्मावर आधारित वेगळी वाटणारी झाडे फुलोऱ्याच्या पूर्वी व फुलोऱ्यावर असताना किमान दोन किंवा तीन वेळा क्षेत्राची तपासणी करावी.

४) प्रक्रिया करणे-

• बीजप्रक्रिया केंद्रावर बियाणे पाठवून १० x ६४ (४.०० एम.एम.) या आकाराच्या चाळणीतून प्रक्रिया (ग्रेडिंग) करणे अत्यंत आवश्यक आहे. 
• यापेक्षा छोट्या आकाराची चाळणी वापरू नये. अन्यथा, लहान आकाराचे बियाणेसुद्धा चांगल्या प्रकारच्या बियाण्यामध्ये मिसळले जातील. 
• बीज प्रक्रिया केंद्रावर तयार झालेले उच्च दर्जाच्या बियाण्याचे नमुने बीज परीक्षण प्रयोगशाळेत पाठवावे. 
• प्रयोगशाळेत बियाण्याची उगवणशक्ती, बियाण्याची भौतिक व अानुवंशिक शुद्धता, आर्द्रतेचे प्रमाण इ. तपासण्या केल्या जातात. 
• प्रयोग शाळेतील प्राप्त झालेल्या अहवालानुसार ज्या लॉटनंतरची उगवणशक्ती ७० टक्क्यांपेक्षा जास्त आहे, अशा बियाण्याचे ३० किलोग्रॅम प्रति बॅग प्रमाणात पॅकिंग केले जाते.

५) बीज प्रमाणित होण्यास लागणाऱ्या महत्त्वाच्या बाबी -

• बियाणे पिशवीत भरताना व मोहोरबंद करताना बियाण्यातील ओलाव्याचे प्रमाण त्यांची उगवणशक्ती, इतर काडीकचरा बियाण्याची शुद्धता, तणांचे प्रमाण हे ठराविक मर्यादेपेक्षा अधिक असल्यास बियाणे स्वीकारले जात नाही. 
• मूलभूत बियाण्यासाठी सोनेरी पिवळे, पायाभूतकरिता पांढरे व प्रमाणित बियाण्यासाठी निळ्या रंगाचे टॅग (लेबल) वापरतात. जेणे करून बियाणे कुठल्या प्रकारे आहे हे तत्काळ लक्षात येते.

बियाण्याचा प्रकार	मूलभूत	पायाभूत	प्रमाणित
शुद्ध बियाणे (कमीत कमी)	१०० टक्के	९८ टक्के	९८ टक्के
घाण व इतर काडीकचरा (जास्तीत जास्त)	०.० टक्के	२ टक्के	२ टक्के
इतर पिकांचे बियाणे (जास्तीत जास्त)	नाही	नाही	१० प्र.कि.ला
तणांचे बियाणे (जास्तीत जास्त)	नाही	५ प्र.कि.ला	१० प्र.कि.ला
इतर ओळखू शकणाऱ्या जातीचे प्रमाण (जास्तीत जास्त)	नाही	५ प्र.कि.ला	१० प्र.कि.ला
उगवणशक्ती (कमीत कमी)	७० टक्के	७० टक्के	७० टक्के
बियाण्यातील ओलावा (जास्तीत जास्त)	१२ टक्के	१२ टक्के	१२ टक्के

सोयाबीन बीजोत्पादनासंबंधी महत्त्वाच्या बाबी -

• पिकाची कापणी करतेवेळी त्यात गवत असता कामा नये. कापणी जमिनीलगत करावी.
• आंतरपिकामध्ये सोयाबीन बीजोत्पादन घेऊ नये.
• पीक तयार होण्याच्या १० दिवस अगोदर, प्रति १० लिटर पाण्यात ३० ग्रॅम मॅन्कोझेब हे बुरशीनाशक ८०० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी. यामुळे साठवणीमध्ये बियाण्यावरील बुरशीजन्य रोगांचे नियंत्रण होण्यास मदत होते. बियाण्याची उगवणशक्ती वाढण्यास मदत होते. रोगग्रस्त झाडे उपटून नष्ट करावीत.
• बियाण्यातील आर्द्रतेचे प्रमाण १५-१७ टक्के असताना मळणी करावी.
• बीजोत्पादन क्षेत्र हे इतर सोयाबीन पीक वाणापासून ३ मीटर अंतरावर असावे.
• स्फुरद विरघळणारे जिवाणू (पी.एस.बी.) संवर्धन कुजलेल्या शेणखतात मिसळून जमिनीत समप्रमाणात देऊन स्फुरद सिंगल सुपर फॉस्फेटच्या माध्यमातून दिल्यास बियाण्याची प्रत सुधारते व दाणे वजनदार होतात.
• पिकाची अनुत्पादक कायिक वाढ रोखण्यासाठी पीक कळी अवस्थेत असताना ---- पोटॅशियम आर्थोफॉस्फेट ५०० ग्रॅम अधिक २० मि.ली. ---- लिव्होसीन १०० लि. पाण्यात मिसळून फवारावे.
• फुलोरा व शेंगा भरण्याच्या अवस्थेत पाण्याचा दीर्घकाळ ताण पडल्यास ओलित देण्याची व्यवस्था करावी, तसेच पीक फुलोऱ्यात असताना कोळपणी करू नये.
• सोयाबीनची झाडे मुळासकट उपटून येणार नाहीत याची काळजी घ्यावी, नाहीतर बियाण्यात मातीचे खडे येण्याची शक्यता असते.
• मळणी शेतातच ताडपत्रीवर किंवा मातीच्या खळ्यावर सोयाबीनचा जाड थर पसरून करावी.
• तयार झालेले बियाणे सारखे पसरून उन्हात चांगले वाळवावे. बियाण्यातील आर्द्रतेचे प्रमाण १० टक्क्यांपर्यंत खालील आल्यास वाळवणे थांबवावे.
• पोत्यांची साठवण करताना जास्तीत जास्त ५ पोत्यांची थप्पी मारावी. त्यापेक्षा जास्त थप्पी लावल्यास उगवणशक्ती कमी होण्याची शक्यता असते.
  

------------- 

अधिक माहितीसाठी या लिंकवर क्लिक करून संपर्क साधावा 

• ❇ Whats app Channel   
• ❇ व्हॉट्स ॲप ग्रुपशेती कम्युनिटी
• 🔵 Facebook 
• ⭕ YouTube 
• 🔴 Instagram  

खाद्य प्रक्रिया उद्योग

शेतीशी संबंधित कच्च्या मालावर प्रक्रिया करून त्यापासून मूल्यवर्धित खाद्यपदार्थ तयार करणारा हा उद्योग आहे. यामध्ये धान्य, फळे, भाजीपाला, दूध, मांस, मासे इत्यादींचे प्रक्रियेसाठी वापर केला जातो. हा उद्योग शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांचे मूल्यवर्धन करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण संधी देतो तसेच ग्राहकांना

अन्नसुरक्षा आणि पोषण मिळवून देतो.

व्यवसायाचा प्रकार: फळांचे जॅम, जेली, आणि रस तयार करणारे उद्योग

व्यवसायाची संकल्पना

• हा व्यवसाय फळांच्या प्रक्रियेवर आधारित आहे, ज्यात फळांपासून जॅम, जेली, फळांचा रस, सिरप, स्क्वॅश इत्यादी तयार केले जातात.
• फळांचे उत्पादन हे मोसमी असते, त्यामुळे प्रक्रिया करून त्याचे उत्पादन वर्षभर उपलब्ध करता येते.  

व्यवसायासाठी आवश्यक कच्चा माल

1. फळे: मुख्यतः आंबा, पपई, संत्रे, लिंबू, सफरचंद, स्ट्रॉबेरी, पेरू इत्यादी.
2. साखर: स्वाद आणि टिकाऊपणासाठी.
3. पेक्टिन: जेली व जॅमला घट्ट करण्यासाठी आवश्यक.
4. प्रिझर्वेटिव्ह्ज: खाद्यपदार्थाची टिकाऊपणा वाढवण्यासाठी.
5. पॅकेजिंग साहित्य: काचेच्या बाटल्या, प्लास्टिकचे डबे, आणि लेबल्स.

प्रक्रिया पद्धती

1. स्वच्छता आणि तयारी: फळांची निवड, स्वच्छता आणि आवश्यक असल्यास साली काढून त्यांचा गर काढला जातो.
2. स्वयंचलित यंत्रणा: मिश्रण, उकळणे, गाळणे, आणि प्रिझर्वेटिव्ह्ज मिसळणे.
3. पॅकेजिंग आणि लेबलिंग: तयार उत्पादन योग्य प्रकारे पॅकेज केले जाते आणि त्यावर उत्पादनाची माहिती, पोषण माहिती आणि उत्पादन व समाप्तीची तारीख असलेले लेबल लावले जाते.
4. जतन पद्धती: थंड आणि कोरड्या ठिकाणी स्टोरेज करणे आवश्यक असते जेणेकरून उत्पादनाची गुणवत्ता दीर्घकाळ टिकते.

प्रारंभिक गुंतवणूक

1. यंत्रसामग्री: फळ कापण्याचे यंत्र, मिक्सर, उकळण्याची यंत्रणा, पॅकेजिंग यंत्र, रेफ्रिजरेटर, आणि स्वच्छतेसाठी उपकरणे.
2. ठिकाण: प्रक्रिया आणि साठवणुकीसाठी पुरेसे जागा.
3. कर्मचारी: प्रक्रिया, स्वच्छता, गुणवत्ता नियंत्रण आणि वितरणासाठी कुशल आणि अकुशल कामगार.
4. अन्य खर्च: कच्चा माल, पॅकेजिंग साहित्य, वीज, पाणी, आणि वाहतूक खर्च.

गुणवत्ता नियंत्रण

1. HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) प्रणालींचा अवलंब करून खाद्यपदार्थाची गुणवत्ता सुनिश्चित केली जाते.
2. नियमीत तपासणी करून स्वच्छता, शुद्धता आणि उत्पादन गुणवत्ता कायम राखली जाते.

विपणन आणि विक्री

1. थेट विक्री: स्थानिक बाजार, किरकोळ विक्रेते आणि सुपरमार्केटमध्ये वितरण.
2. ई-कॉमर्स: अमेझॉन, फ्लिपकार्ट, आणि स्वयंपूर्ण वेबसाइटद्वारे ऑनलाइन विक्री.
3. ब्रँडिंग: आकर्षक पॅकेजिंग आणि ब्रँड प्रमोशनसाठी सोशल मीडिया, जाहिरात आणि प्रचाराचे उपयोग.
4. निर्यात: गुणवत्ता मानक पाळून परदेशी बाजारपेठेत प्रवेश.

 सरकारी सहाय्य आणि अनुदान

1. PMFME (Prime Minister Formalization of Micro Food Processing Enterprises) योजना: सूक्ष्म खाद्य प्रक्रिया उद्योगांसाठी वित्तीय सहाय्य.
2. नाबार्ड: विविध प्रक्रिया उद्योगांसाठी कर्ज योजना.
3. अन्न प्रक्रिया विभागाचे अनुदान: यंत्रसामग्री व तंत्रज्ञानासाठी अनुदान दिले जाते.
4. MSME नोंदणीचे लाभ: प्रक्रिया उद्योगांसाठी सबसिडी, कर सवलत आणि सरकारी योजना.

उत्पादनाचे फायदे

1. शेतकऱ्यांना फळांच्या उत्पादनातून जास्त उत्पन्न मिळते.
2. कमी खर्चात टिकाऊ पदार्थ तयार करून वर्षभर विक्री.
3. रोजगार निर्मिती, स्थानिक अर्थव्यवस्था वाढ आणि पोषण सुरक्षा.

निष्कर्ष

फळ प्रक्रियेवर आधारित उद्योग हा एक कमी गुंतवणूक आणि उच्च नफा देणारा व्यवसाय आहे. अन्न प्रक्रिया उद्योगाला विविध सरकारी योजना, सबसिडी आणि कर्ज योजनांचा लाभ घेऊन शेतकरी आणि उद्योजकांना चांगली प्रगती करता येऊ शकते. योग्य प्रकारे नियोजन, गुणवत्ता नियंत्रण आणि ब्रँडिंगद्वारे हा व्यवसाय यशस्वी होऊ शकतो.