बिजप्रक्रिया (Seed Treatment) कशी करावी?

  

बियाण्याची प्रक्रिया म्हणजे पीक उगवणीपूर्वी बियाण्यांना विविध रसायने, जैविक घटक किंवा पोषक घटकांमध्ये भिजवून किंवा पावडर लावून त्यांच्या उगवणशक्ती वाढवणे व रोग, कीड यांपासून संरक्षण करणे.

बिजप्रक्रियेचे उद्दिष्टे:

1. बियाण्याचे उगम क्षमता वाढवणे.
2. बियाण्याला बुरशी, कीड, जिवाणू व इतर आजारांपासून संरक्षण देणे.
3. पिकांची सुरुवातीची जोमदार वाढ होण्यास मदत करणे.
4. मातीतील पोषक तत्त्वांचा प्रभावी वापर होण्यास मदत करणे.

---

बिजप्रक्रियेचे प्रकार:

1. रासायनिक प्रक्रिया (Chemical Seed Treatment):

• बुरशी व जिवाणूजन्य रोगांपासून संरक्षणासाठी रासायनिक द्रव्यांचा वापर केला जातो.
• उदाहरणे:
  • थायरम / कार्बेन्डाझिम: 2.5 ते 3 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
  • कॅप्टन: 2.5 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
  • क्लोरोपायरीफॉस (कीड नियंत्रणासाठी): 2 मिली प्रति किलो बियाणे.

2. जैविक प्रक्रिया (Biological Seed Treatment):

• बियाण्यांना जैविक घटकांमध्ये प्रक्रिया केली जाते, ज्यामुळे मातीतील पोषकद्रव्ये सुधारण्यास मदत होते.
• उदाहरणे:
  • त्रायकोडर्मा: 4 ते 5 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे.
  • रायझोबियम (डाळींच्या पिकांसाठी): 250 ग्रॅम प्रति 10 किलो बियाणे.
  • फॉस्फोबॅक्टेरिया: फॉस्फरस उपलब्धतेसाठी वापरले जाते.
  • जैविक जिवाणू संवर्धनासाठी अझोस्पिरिलम किंवा पीएसबी @ ५ ग्रॅम/किलो बियाण्यावर प्रक्रिया करा.

3. मायक्रोन्युट्रिएंट प्रक्रिया (Micronutrient Treatment):

• बियाण्याला झिंक, बोरॉन, मॉलिब्डेनमसारख्या पोषक घटकांमध्ये भिजवून प्रक्रिया करणे.
• पद्धत:
  • बियाण्यांना 0.1% झिंक सल्फेट किंवा 0.05% मॉलिब्डेनम द्रावणात 12 तास भिजवावे.
    

4. प्राकृतिक प्रक्रिया (Indigenous Treatment):

• घरगुती पद्धतीने बियाण्यांना प्रक्रिया केली जाते.
• उदाहरण: गाईचे शेण व गोमूत्र (50:50 मिश्रण) मध्ये भिजवून वाळवणे.

---

बिजप्रक्रियेची पद्धत:

1. बियाण्याची निवड:

   • काडीकचरा, तुटलेली व खराब बियाणे काढून टाकावीत.

2. मिश्रण तयार करणे:
   • लागणारे रसायन/जैविक घटक व योग्य प्रमाण पाण्यात मिसळून घ्या.

3. बियाणे प्रक्रिया:

   • बियाण्यांना द्रावणात 30 मिनिटांपासून 12 तासांपर्यंत भिजवावे (प्रकारानुसार).
   • किंवा रसायन/जैविक घटक थेट बियाण्यांवर पसरून नीट मिसळावे.

4. वाळवणे:

   • प्रक्रिया झालेल्या बियाण्यांना सावलीत वाळवून पेरणीसाठी तयार करावे.

---

महत्त्वाच्या सूचना:

• रासायनिक प्रक्रिया केल्यानंतर जैविक प्रक्रिया करू नये.
• बियाणे प्रक्रिया केल्यानंतर लगेच पेरणी करावी.
• सुरक्षेसाठी ग्लोव्हज, मास्क वापरावे.

उदाहरण:

• सोयाबीनसाठी:
  1. प्रथम थायरम 3 ग्रॅम प्रति किलोने प्रक्रिया.
  2. नंतर रायझोबियम व फॉस्फोबॅक्टेरिया यांचे मिश्रण लावावे.

निष्कर्ष:

बिजप्रक्रिया केल्याने उगवणशक्ती सुधारते व उत्पादनवाढ होते. शिवाय, रोग व किडींच्या प्रादुर्भावाला आळा घालता येतो.